Czy kiedykolwiek zastanawiałeś/zastanawiałaś się, czym naprawdę jest afrykańska surykatka podejmująca dziesiątki (czasem skomplikowanych) decyzji każdego dnia wewnątrz Twojej głowy, często bez udziału Twojej świadomości? Czy zawsze jesteś w nich nieomylny / nieomylna? Oto heurystyki poznawcze – mentalne skróty, które choć sprawiają, że Twój mózg działa błyskawicznie i oszczędza energię, mogą wprowadzić Cię także w błąd.
W tym artykule odkryjesz odpowiedzi na intrygujące pytania, które mogą pomóc Ci w skuteczniejszym podejmowaniu decyzji:
- Czym jest heurystyka poznawcza?
- Jakie są najważniejsze heurystyki poznawcze (np. heurystyka dostępności, reprezentatywności i zakotwiczenia??
- Jakie są praktyczne przykłady heurystyk i decyzji wynikających z ich zastosowania?
- Jak radzić sobie z błędami poznawczymi wynikającymi z heurystyk?
Jeśli po lekturze tego artykułu zapragniesz dowiedzieć się więcej na temat heurystyk poznawczych, nie ma lepszej lektury na start, niż „Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym” Daniela Kahnemana – psychologa, ekonomisty i laureata nagrody Nobla. Sprawdź poniższe oferty afiliacyjne:
Ten wpis stanowi drugą część z serii trzech wpisów na temat wyborów konsumenckich i heurystyk, którymi kierujemy się podczas codziennego decydowania (nie tylko podczas zakupów!). Wiedza zawarta w tych tekstach pozwoli Ci:
- lepiej rozumieć procesy decyzyjne,
- podejmować lepsze decyzje zakupowe,
- unikać nieprzemyślanych wydatków,
- skuteczniej omijać pułapki marketingowe, które czyhają na Ciebie na każdym kroku.
Linki do pozostałych tekstów:
- Dlaczego nasze decyzje zakupowe bywają nieracjonalne? Psychologia konsumenta.
- Jak unikać nieracjonalnych zakupów? Niezawodne sposoby!
Polub także moją stronę na Facebooku, by być na bieżąco z nowymi publikacjami.
Człowiek i ograniczona racjonalność jego decyzji
Wyobraź sobie, jak bajecznie prosty byłby świat, gdyby każda nasza decyzja była idealna. Niestety, rzeczywistość jest bardziej skomplikowana i nie każda z nich kończy się sukcesem Dlaczego tak się dzieje? Zgodnie z koncepcją ograniczonej racjonalności Herberta Simona (1956, 1982) ludzie dysponują ograniczonymi zasobami dokonując istotnych wyborów. Wynika to między innymi z faktu, że świadome decydowanie wymaga olbrzymich nakładów energii potrzebnej do pozyskania kompletu informacji na temat sytuacji problemowej, analizy różnych wariantów, dokonania porównania czy ostatecznego wyboru. Innym powodem są także ograniczenia czasowe na wykonanie stosownej akcji (np. hamowania w momencie nieuważnego wjazdu rowerzysty na przejście dla pieszych z dużą prędkością).
Aby radzić sobie z takimi sytuacjami, mózg potrzebuje odpowiedniego zestawu narzędzi…
Co to są heurystyki poznawcze i dlaczego je stosujemy?
Heurystyki poznawcze to uproszczone strategie myślenia, które stosujemy, aby szybko przetwarzać informacje i podejmować decyzje. Są one wynikiem ewolucyjnego przystosowania, które pozwala nam funkcjonować w złożonym świecie bez potrzeby dogłębnej analizy każdej sytuacji (Tversky i Kahneman, 1974).
Aby lepiej zrozumieć, czym są heurystyki, warto przytoczyć pojęcie „adaptive toolbox” opracowane przez Gigerenzera i współpracowników (1999). Zgodnie z tą ideą, umysł jest przydatną skrzynką narzędziową, wyposażoną w elementy pozwalające na szybkie i sprawne radzenie sobie w otaczającej rzeczywistości oraz różnych sytuacjach problemowych.
Badania nad heurystykami w psychologii zostały zapoczątkowane przez Daniela Kahnemana i Amosa Tversky’ego, w latach 70. XX wieku. Ich prace wykazały, że ludzie regularnie używają heurystyk w swoich procesach decyzyjnych, co prowadzi również do systematycznych błędów poznawczych (Kahneman i Tversky, 1973; Tversky i Kahneman, 1974).
Główne teorie dotyczące heurystyk poznawczych koncentrują się na trzech najważniejszych typach: heurystyce dostępności, reprezentatywności i zakotwiczenia. Każda z nich wpływa na nasze decyzje w inny sposób (Tversky i Kahneman, 1974).
O heurystykach wspominam także w poprzednim wpisie blogowym na temat (nie)racjonalności naszych decyzji konsumenckich. Przeczytaj koniecznie, jeśli chcesz poznać najczęstsze powody nieprzemyślanych i nietrafionych zakupów.
Link: Dlaczego nasze decyzje zakupowe bywają nieracjonalne? Psychologia konsumenta.
Popularne heurystyki poznawcze i sposoby w jakie mogą prowadzić do błędów
– Nie wiem, czy powinniśmy lecieć samolotem na wakacje. Mam wrażenie, że to bardzo niebezpieczne.
– Dlaczego tak myślisz?
– Ostatnio słyszałam w wiadomościach o kolejnej katastrofie samolotu pasażerskiego!
– Spokojnie! Statystycznie loty są o wiele bardziej bezpieczne, niż podróż samochodem. W przeciwieństwie do katastrofy lotniczej, w mediach nie słyszymy o każdym wypadku drogowym jaki ma miejsce.
Powyższy dialog to przykład prezentujący zastosowanie jednej z wielu heurystyk, którymi potrafimy kierować się podczas wydawania sądów. Oto najczęściej występujące typy mentalnych skrótów i wybrane ciekawe sytuacje, w których mogą się one przejawiać.
Heurystyka dostępności
Heurystyka dostępności polega na ocenie prawdopodobieństwa zdarzeń na podstawie tego, jak łatwo możemy przypomnieć sobie podobne przypadki. Jeśli często słyszysz o wypadkach lotniczych w mediach, możesz przeceniać ryzyko latania, mimo że statystycznie jest ono bardzo bezpieczne (Tversky i Kahneman, 1973). W jednym z badań uczestnikom przedstawiono listy nazwisk sławnych osób i poproszono o oszacowanie liczby mężczyzn i kobiet na liście. Wyniki pokazały, że uczestnicy przeceniali liczbę mężczyzn, gdy wśród nazwisk były bardziej znane męskie nazwiska, co dowodzi wpływu heurystyki dostępności na nasze sądy (Tversky i Kahneman, 1973).
Przykłady heurystyki dostępności i związanych z nią błędów poznawczych
- Przecenianie ryzyka rzadkich, ale dramatycznych zdarzeń, takich jak ataki terrorystyczne.
- Niedocenianie ryzyka codziennych zagrożeń, takich jak wypadki samochodowe (Lichtenstein i in., 1978).
Heurystyka reprezentatywności
Heurystyka reprezentatywności polega na ocenie prawdopodobieństwa zdarzenia na podstawie tego, jak bardzo przypomina ono typowy przypadek. Na przykład, ludzie mogą zakładać, że ktoś, kto nosi okulary i sweter, z wyższym prawdopodobieństwem jest profesorem, a nie sportowcem, nawet jeśli statystycznie jest odwrotnie (Kahneman i Tversky, 1973).
W innym z eksperymentów uczestnicy mieli ocenić, czy opis osoby bardziej pasuje do zawodu bibliotekarza czy rolnika. Mimo że statystycznie było więcej rolników, uczestnicy często wybierali bibliotekarza na podstawie stereotypowego opisu (Kahneman i Tversky, 1973).
Przykłady heurystyki reprezentatywności i związanych z nią błędnych sądów
- Stereotypowe myślenie o zawodach i grupach społecznych.
- Ignorowanie bazowych prawdopodobieństw na rzecz cech charakterystycznych (Kahneman i Tversky, 1973).
Heurystyka zakotwiczenia
Heurystyka zakotwiczenia polega na tym, że ludzie zbyt mocno polegają na pierwszej informacji (kotwicy), którą otrzymują, oceniając wartość lub prawdopodobieństwo. Na przykład, jeśli zapytam Cię, czy populacja Polski jest większa niż 20 milionów, a następnie poproszę o oszacowanie rzeczywistej populacji, Twoja odpowiedź może okazać się bliższa tej kotwicy, niż gdybym nie podał żadnej liczby mogącej naprowadzić Twój umysł na jakąkolwiek liczbę (Tversky i Kahneman, 1974).
Innym przykładem heurystyki zakotwiczenia jest eksperyment, w którym uczestnikom zadano pytanie o długość rzeki Missisipi. Najpierw pytano, czy jest dłuższa niż 500 mil, a następnie proszono o przedstawienie dokładnych szacunków. Osoby, które otrzymały niską kotwicę (500 mil), podawały znacznie niższe liczby niż te, które otrzymały wyższą kotwicę (5000 mil) (Tversky i Kahneman, 1974).
Przykłady heurystyki zakotwiczenia i błędnych decyzji z nią związanych
- Wpływ początkowych ofert w negocjacjach.
- Błędne oszacowania wartości w zakupach i inwestycjach (Tversky i Kahneman, 1974).
Konsekwencje błędnych decyzji opartych o heurystyki
W biznesie
Błędne decyzje wynikające z różnych rodzajów heurystyk mogą prowadzić do niewłaściwych inwestycji, zbyt wysokich lub zbyt niskich cen produktów, a także do złych decyzji rekrutacyjnych. Na przykład, menedżerowie mogą przeceniać umiejętności kandydata na podstawie jednego imponującego osiągnięcia (heurystyka dostępności) lub zatrudniać kogoś, kto pasuje do stereotypu idealnego pracownika (heurystyka reprezentatywności) (Bazerman i Moore, 2012).
W życiu osobistym
W życiu codziennym heurystyki mogą prowadzić do błędnych przekonań i decyzji dotyczących zdrowia, bezpieczeństwa i relacji interpersonalnych. Na przykład, osoba może unikać szczepień z powodu medialnych doniesień o rzadkich, ale dramatycznych efektach ubocznych (heurystyka dostępności) (Slovic, 1987). Kopalnią heurystycznych sądów w tym temacie jest pandemia koronawirusa z 2020 roku.
W kontekście społecznym
Heurystyki poznawcze mogą również wpływać na nasze postawy i przekonania społeczne, prowadząc do uprzedzeń i dyskryminacji. Stereotypy oparte na heurystyce reprezentatywności mogą prowadzić do niesprawiedliwego traktowania osób na podstawie ich wyglądu, płci, rasy czy zawodu (Kahneman i Tversky, 1973).
Jak radzić sobie z błędami poznawczymi?
Aby unikać błędów poznawczych, ważne jest rozwijanie świadomości i edukacji na temat heurystyk. Świadomość własnych skłonności do ich stosowania to pierwszy krok do ich korekty (Nisbett i Ross, 1980). Im więcej wiesz o mentalnych skrótach umysłu, tym lepiej możesz je rozpoznać i unikać ich pułapek.
Przykłady praktycznych strategii
- Zbieranie dodatkowych informacji: Zawsze staraj się zgromadzić jak najwięcej danych przed podjęciem ważnej decyzji. Pamiętaj! Im mniej informacji, tym większe pole do popisu dla heurystyk.
- Krytyczne myślenie: Zadawaj pytania, analizuj informacje z różnych perspektyw, poszukaj różnych źródeł danych. Zachowuj zdrowy sceptycyzm wobec tego, co czytasz w internecie, słyszysz w mediach lub od znajomych. Zawsze weryfikuj fakty (niezwykle cenna umiejetność we współczesnym świecie).
- Refleksja: Zastanów się, czy Twoja decyzja nie jest wynikiem heurystyki (Nisbett i Ross, 1980). Jeśli ocenisz ją jako błędną, co zrobisz inaczej następnym razem?
Heurystyki – dar, który bywa także przekleństwem.
Heurystyki poznawcze są nieodłącznym elementem naszego myślenia, pomagającym nam szybko przetwarzać informacje i podejmować decyzje. Jednak te mentalne skróty często prowadzą do błędów i uprzedzeń, które mogą mieć poważne konsekwencje w różnych aspektach życia. Świadomość istnienia heurystyk i nauka prawidłowego korzystania z ich potencjału jest kluczowa dla podejmowania lepszych, bardziej świadomych decyzji. Zachęcam Cię do dalszej refleksji nad własnymi decyzjami i eksploracji tematu heurystyk poznawczych, aby unikać pułapek, które mogą one stawiać na Twojej drodze.
Heurystyki poznawcze to potężne, choć niedoskonałe narzędzie. Dar, który bywa także przekleństwem. Wiedza na ich temat pomoże Ci jednak w skutecznej ocenie i ewentualnej korekcie podejmowanych decyzji wtedy, gdy świadomość ponownie przejmie stery.
Bibliografia
Bazerman, M. H., i Moore, D. A. (2012). Judgment in managerial decision making. Wiley.
Gigerenzer, G., Todd, P. M., i ABC Research Group. (1999). Simple heuristics that make us smart. Oxford University Press.
Kahneman, D., i Tversky, A. (1973). On the psychology of prediction. Psychological Review, 80(4), 237-251.
Lichtenstein, S., Slovic, P., Fischhoff, B., Layman, M., i Combs, B. (1978). Judged frequency of lethal events. Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 4(6), 551-578.
Nisbett, R. E., i Ross, L. (1980). Human inference: Strategies and shortcomings of social judgment. Prentice-Hall.
Slovic, P. (1987). Perception of risk. Science, 236(4799), 280-285.
Tversky, A., i Kahneman, D. (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive Psychology, 5(2), 207-232.
Tversky, A., i Kahneman, D. (1974). Judgment under uncertainty: Heuristics and biases. Science, 185(4157), 1124-1131.